παρασιτοκτονία

Η καταστροφή των πολυκύτταρων ζωικών οργανισμών που είναι βλαβεροί για τον άνθρωπο, είτε αυτοί οι ίδιοι είτε ως φορείς ασθενειών. Η καταπολέμηση μπορεί να γίνει στο εσωτερικό ή στο εξωτερικό του οργανισμού· στην πρώτη περίπτωση η π. συμπίπτει με τη θεραπεία της ασθένειας· στη δεύτερη με την εξυγίανση του φορέα. Τα πιο διαδεδομένα και αξιόλογα παραδείγματα π. που διενεργείται στο περιβάλλον είναι η καταπολέμηση της μύγας, των κουνουπιών, των παράσιτων αρθρόποδων (κοριών, ψύλλων κλπ.) και των ποντικών (μυοκτονία). Κατά των εντόμων, το προϊόν που, ως πριν από κάποιες δεκαετίες, χρησιμοποιήθηκε περισσότερο ήταν το DDT (ντι-ντι-τι), στο οποίο οφείλεται, εξαιτίας των θανατηφόρων αποτελεσμάτων του στα ανωφελή κουνούπια, η εξαφάνιση της ελονοσίας σε πολλές χώρες. Κατά τα τελευταία χρόνια, επειδή αυξήθηκαν επικίνδυνα τα υπολείμματα του DDT στη φύση, έχει απαγορευτεί η χρήση του σε πολλές χώρες, ανάμεσά τους και στην Ελλάδα. Άλλα συνθετικά εντομοκτόνα, πολύ αποτελεσματικά, είναι το οκταχλώρ ή χλωρντέιν, το γκαμεξάν, το μεθοξυχλώρ, το αλντρίν και το ντιελντρίν. Στη μυοκτονία, ειδικά σε κλειστούς χώρους (κτίρια, πλοία), είναι ακόμα σε μεγάλη χρήση δηλητηριώδη αέρια, όπως το διοξείδιο του θείου, το υδροκυάνιο και η χλωροπικρίνη· κατά των ποντικών χρησιμοποιούνται, επίσης με επιτυχία τροφές και σκόνες δηλητηριασμένες με αρσενικό, ανθρακικό βάριο, φωσφορούχο ψευδάργυρο, το φθοριούχο οξείδιο του νατρίου και το ANTY (σύνθεση αναφθυλουρίας). Η καταπολέμηση των ποντικών διευκολύνεται και με τη χρήση παθογόνων σπερμάτων και αντισυλληπτικών φαρμάκων, γενικά διαρκούς χαρακτήρα. Η σημασία της π., που κυρίως διενεργείται από δημόσιους οργανισμούς ή ειδικευμένες ιδιωτικές επιχειρήσεις, γίνεται εύκολα κατανοητή αν αναλογιστούμε τις ασθένειες που μεταφέρονται, για παράδειγμα από τις μύγες (τύφος, παράτυφος, χολέρα, πολιομυελίτιδα, δυσεντερία κ.ά.), τις ψείρες (εξανθηματικός τύφος), τα τσιμπούρια (ρικετσίωση), τους φλεβοτόμους (λεϊσμανίαση), ή ευνοούνται στη διάδοσή τους, π.χ., από τους ποντικούς (πανούκλα, με τους ψύλλους· λύσσα, με τις δαγκωματιές· σπειροχαιτίαση, με τα ούρα κλπ.)· οι ποντικοί καταπολεμούνται και για τις σημαντικές ζημιές που μπορούν να προκαλέσουν στις αποθήκες των εδώδιμων αγροτικών προϊόντων. Στη γεωργία, η π. εφαρμόζεται σε μεγάλη κλίμακα, για να προστατευθούν τα φυτά, οι καρποί και οι συγκομιδές από τα βλαβερά έντομα, και μπορεί να είναι δύο τύπων, χημική και βιολογική. Στην πρώτη περίπτωση χρησιμοποιούνται ισχυρά εντομοκτόνα, κατά γενικό κανόνα φωσφορικοί εστέρες, που παρασκευάστηκαν ως πολεμικές χημικές ουσίες και έχουν θανατηφόρα αποτελέσματα πάνω στον άνθρωπο και γενικά στα θερμόαιμα ζώα. Επειδή τα προϊόντα αυτά είναι εξαιρετικά επικίνδυνα, πρέπει να λαμβάνονται αυστηρές ειδικές προφυλάξεις, όπως για παράδειγμα η χρήση τους με ελαστικά γάντια, προσωπίδες, και συχνά αεροπλάνα ή ελικόπτερα για τον ψεκασμό με παρασιτοκτόνα διαλύματα. Η χημική καταπολέμηση πρέπει να διενεργείται το αργότερο έναν μήνα πριν από τη συλλογή, γιατί οι ψεκασμένοι καρποί διατηρούν την τοξικότητά τους για πολλές ημέρες, ιδιαίτερα σε περιόδους με λιγοστές βροχές· γι’ αυτό συνιστάται να πλένονται πάντοτε με επιμέλεια τα φρούτα και τα λαχανικά, έστω και αν πρόκειται να βράσουν. Η χρησιμοποίηση όμως χημικών ουσιών όλο και πιο θανατηφόρων δεν έδωσε τα αναμενόμενα αποτελέσματα, γιατί τα έντομα παρουσίασαν μια παράλληλη εξέλιξη, δημιουργώντας γενιές με μεγαλύτερη ανθεκτικότητα. Η εμφάνιση ανθεκτικών ειδών παρατηρείται γενικά μετά από δύο ή τρία χρόνια από την πρώτη εφαρμογή ενός νέου προϊόντος σε μεγάλη κλίμακα και οφείλεται στο φαινόμενο της γενετικής επιλογής. Ο αμυντικός μηχανισμός των εντόμων δεν είναι τελείως φανερός, αλλά οφείλεται μάλλον στην εμφάνιση, μέσα στον οργανισμό, ειδικών ενζύμων, ικανών να εμποδίσουν την ενέργεια του δηλητηρίου, αλλάζοντας πιθανόν τη χημική δομή. Η ανθεκτικότητα αυτού του τύπου είναι ενδεχόμενο να έχει προοδευτικό χαρακτήρα και να φέρει στα έντομα πλήρη ανοσία, όπως συνέβη με μερικούς τύπους μυγών απένσντι στο DDT. Για τους λόγους αυτούς, και επειδή τα θύματα εξαιτίας της χημικής π. είναι πολλά και αυξάνονται συνεχώς, μελετήθηκε η δυνατότητα εφαρμογής της π. με βιολογικά μέσα. Εξαιρετικά αποτελέσματα έχουν επιτευχθεί με τη χρησιμοποίηση ειδικών παρασίτων που εξολοθρεύουν τα έντομα, ή με αρπακτικά έντομα ή με ανταγωνιστικά είδη, διαλεγμένα βέβαια από τα πιο αβλαβή. Η μέθοδος αυτή είναι ιδιαίτερα αποτελεσματική εναντίον εντόμων που είναι εγκατεστημένα μακριά από τις περιβαλλοντικές τους ζώνες και, συνεπώς, είναι προστατευμένα από τους φυσικούς εχθρούς τους. Ένας άλλος τύπος βιολογικής π. συνίσταται στη χρησιμοποίηση μικροοργανισμών ικανών να προξενήσουν ασθένειες στα έντομα, αλλά όχι στον άνθρωπο και στα ζώα. Η μελέτη της παθολογίας των εντόμων αποκάλυψε άπειρους τύπους βακίλων, πρωτοζώων, μυκητών και ιών που είναι τελείως αβλαβή για τους ανώτερους οργανισμούς. Αν και η μέθοδος αυτή βρίσκεται ακόμα στο πειραματικό στάδιο, έχουν ήδη χρησιμοποιηθεί μερικοί μικροοργανισμοί για την καταπολέμηση της κατσαρίδας (bacillus popilliae) και του σκόρου (bacillus thurigiensis). Η παρασιτοκτονία των εσωτερικών χώρων γίνεται με τη χρήση ειδικών φαρμάκων και ψεκαστήρων. Για την παρασιτοκτονία στην ύπαιθρο, σε μεγάλες εκτάσεις, χρησιμοποιούνται μικρά αεροπλάνα ή ελικόπτερα κατάλληλα εξοπλισμένα.